Άστεγοι και πραγματικότητα

Η Αφροδίτη Αλ Σάλεχ αναλύει τις πτυχές ενός φαινομένου που διογκώνεται

Με τη δεινή εξέλιξη της οικονομικής κρίσης δοκιμάζονται όλα τα κεκτημένα. Αυτή ακριβώς όμως είναι η στιγμή που θα πρέπει περισσότερο από ποτέ άλλοτε να προστατεύουμε τις ευάλωτες ομάδες, ως κράτος, ως συλλογικότητες και ο καθείς κατά μόνας. Βέβαια, δεν είναι λίγοι αυτοί που θα ισχυριστούν πως με δεδομένη την πρωτοφανή οικονομική κρίση συνιστά πολυτέλεια να μιλάει κανείς για ανθρώπινα δικαιώματα. Όμως αν η περικοπή των μισθών είναι ένα κακό που θα πλήξει πολλούς συμπολίτες μας στον παρόντα χρόνο, ο περιορισμός και η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα είναι ένα κακό που θα αμαυρώσει το παρελθόν και θα υποθηκεύσει ες αεί το μέλλον μας. Εξάλλου η περιθωριοποίηση των ευάλωτων ομάδων αλλά και η αύξηση του αριθμού τους δημιουργεί επιπλέον κόστη, αυξάνει την εγκληματικότητα και διαρρηγνύει τον κοινωνικό ιστό. Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των ευάλωτων ομάδων, η προστασία του χαρακτήρα του κράτους μας ως κράτος πρόνοιας, δεν απαιτεί πλεόνασμα χρημάτων αλλά έξυπνες, ορθολογικές και συντονισμένες πολιτικές, όπως και ενεργούς πολίτες. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία.....

Το Δικαίωμα στην Κατοικία προστατεύεται σαφώς από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (άρθρο 8), ενώ σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδος «Η απόκτηση κατοικίας από αυτούς που την στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Κράτους» (άρθ. 21 παρ. 4). Είναι όμως έτσι και στην πράξη;

(Εκεί, στο γνώριμο στενό, ανάμεσα σε σκουπίδια και χρησιμοποιημένες ενέσεις για τη δόση, ή πιο πέρα, εκεί, στη Σταδίου, μπροστά από την τράπεζα ... οι καβάτζες τους. Κάθε βράδυ στο ίδιο σημείο. Εκείνοι να σε κοιτούν σιωπηλοί, κι εγώ, κι εσύ, να στρέφεις το βλέμμα  σάμπως γιατί τρομάζεις μη κι ένα βλέμμα τους αρκεί για να πάρεις εσύ τη θέση τους ή μήπως γιατί φοβάσαι ότι στο βλέμμα τους θα δεις τον εαυτό σου; Εκεί, κάθε βράδυ.)

Οι άστεγοι, η πιο ακραία μορφή κοινωνικού αποκλεισμού, συνιστούν ένα από τα πλέον σοβαρά προβλήματα της περιοχής, στο οποίο κατοπτρίζεται όλο το έλλειμμα κοινωνικής πολιτικής, η διάρρηξη του κοινωνικού ιστού, αλλά και ο ατομικισμός μας.

Ποιοι είναι οι άστεγοι; 
Φορείς όπως η ΜΚΟ ΚΛΙΜΑΚΑ, που δραστηριοποιείται στο ζήτημα των αστέγων, ορθώς διαχωρίζουν τους άστεγους από τους αλλοδαπούς άστεγους και τους Ρομά, όχι για να επιβάλουν έναν ακόμα διαχωρισμό στους αποκλεισμένους, αλλά για να εκλείψουν τα ιδανικά άλλοθι. Στην κατηγορία, επομένως, των αστέγων ρητά εντάσσονται μόνο οι Έλληνες άστεγοι.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Τυπολογία για την έλλειψη της στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία, οι άστεγοι κατατάσσονται σε τέσσερις βασικές εννοιολογικές κατηγορίες: οι άνθρωποι που ζουν στο δρόμο, οι άνθρωποι που διαμένουν προσωρινά σε ξενώνες, οι άνθρωποι που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης (υπό την απειλή έξωσης ή βίας) και οι άνθρωποι που διαβιούν σε ακατάλληλα καταλύματα. Θα μπορούσαμε ίσως να προβούμε σε έναν πιο σαφή διαχωρισμό μεταξύ των αστέγων (άνθρωποι που ζουν στο δρόμο) και των οιονεί αστέγων (άνθρωποι που κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή να βρεθούν στο δρόμο, είτε γιατί διαμένουν σε ξενώνες είτε γιατί απειλούνται με έξωση είτε γιατί η κατοικία τους είναι ακατάλληλη για διαμονή). Τους πρώτους τους βλέπουμε καθημερινά και στρέφουμε το βλέμμα μας, τους δεύτερους δεν τους βλέπουμε… ακόμα – αλλά για πόσο;

Πόσοι είναι οι άστεγοι;
Ουδείς γνωρίζει τον αριθμό των αστέγων στην Ελλάδα, και πώς θα μπορούσε, άλλωστε, όταν για την κατηγορία αυτή υφίσταται νομικό κενό – δεν υπάρχει, δηλαδή, νομικός χαρακτηρισμός των αστέγων. Συμβαίνει δε το εξής παράλογο: για να λάβει κάποιος το επίδομα πρόνοιας ως άστεγος, οφείλει να προσκομίσει έγγραφο με το οποίο να πιστοποιείται 67% ψυχική ή σωματική αναπηρία! Συνεπώς, δεν είναι λίγοι οι άστεγοι που δεν λαμβάνουν αυτό το (μηδαμινό) επίδομα και συνεπώς δεν είναι καταγεγραμμένοι, και επίσης δεν είναι λίγοι αυτοί που το λαμβάνουν αλλά δεν είναι άστεγοι. Και φυσικά το νομικό αυτό κενό το εκμεταλλεύονται οι πιο επιτήδειοι, αυτοί που ξέρουν τα «κόλπα».

Σύμφωνα πάντως με την ετήσια έκθεση του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για την έλλειψη στέγης στην Ελλάδα, ο συνολικός πληθυσμός των αστέγων υπολογίζεται στους 17.000, από τους οποίους οι 1.000 περίπου δεν διαθέτουν καμία στέγη. Ενώ στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας υπάρχουν περίπου 180.000 Έλληνες σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης. Κατά την εκτίμηση της ΜΚΟ ΚΛΙΜΑΚΑ, κάθε μέρα εισέρχονται 2 συμπολίτες μας στην ευρύτερη κατηγορία των αστέγων.

Ποιος είναι ο άστεγος;
Σύμφωνα με σχετική έρευνα ο μέσος άστεγος είναι άντρας, 45-50 ετών (ο ηλικιακός μέσος όρος συνεχώς αυξάνει) και ζει στο δρόμο για διάστημα μεγαλύτερο των πέντε ετών. Ένα σημαντικό ποσοστό των αστέγων είναι ψυχικά ασθενείς (οι αλκοολικοί εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία), ενώ το 40% είναι πρώην φυλακισμένοι είτε για μικροκλοπές είτε για χρήση ουσιών είτε για χρέη στο δημόσιο.
Το μεγάλο ποσοστό των ψυχικά ασθενών οφείλεται κυρίως στο ότι συχνά οι γονείς παιδιών με ψυχικά νοσήματα τα κρατούν στο σπίτι κι όταν αυτοί «καταλήξουν» ουδείς υπάρχει για να φροντίσει τον ασθενή. Από την άλλη πλευρά, δεν είναι διόλου σαφές εάν κάποιος είναι ψυχικά ασθενής ή μετατρέπεται λόγω της πολυετούς παραμονής του στο δρόμο. Η ιδρυματοποίηση δεν είναι μια διαδικασία που συντελείται απαραιτήτως εντός ιδρύματος.  
Και ας μη βιαστούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι οι άστεγοι είναι και φύσει παραβατικοί, διότι το υψηλό ποσοστό των πρώην φυλακισμένων οφείλεται στο ότι η μέριμνα που λαμβάνεται για την κοινωνική επανένταξη των αποφυλακισθέντων είναι ανύπαρκτη. Επίσης, για τους άστεγους η παραβατική συμπεριφορά εκτός από ορθολογική επιλογή (όταν δεν έχω να φάω θα κλέψω) είναι και ζήτημα (υπο)κοινωνικοποίησης, δηλαδή κοινωνικοποιούνται σε συγκεκριμένο παραβατικό περιβάλλον από το οποίο δεν μπορούν να ξεφύγουν, εάν θέλουν να επιβιώσουν κοινωνικά.  

Το να είσαι άστεγος όμως δεν συνιστά μήτε ασθένεια μηδέ μόνιμη ιδιότητα, και φυσικά όχι χαρακτηρολογικό σύμπτωμα. Η αναγωγή κοινωνικών προβλημάτων, όπως η φτώχεια ή ο αναλφαβητισμός, σε χαρακτηριστικά εγγενούς κατωτερότητας, υπήρξε αντίληψη του 18ου αιώνα. Ο κοινωνικός αποκλεισμός, τα γηρατειά, η φτώχεια και η αρρώστια ξέρουμε πια καλά πως δεν είναι προσωπικό ατύχημα αλλά κοινωνικό πρόβλημα και εντέλει πολιτικό πρόβλημα.
 
Πολιτικές πρόληψης και επανένταξης ή φιλανθρωπία;
Είναι γνωστό ότι η διαδικασία της επανένταξης και του απο-στιγματισμού είναι μια επίπονη προσπάθεια με αμφίβολα αποτελέσματα. Συνεπώς αυτό που έχει σημασία, και μάλιστα την περίοδο αυτή της πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης, είναι να ληφθούν πρωτοβουλίες από την κοινωνία ώστε οι συμπολίτες μας να μη βρεθούν σε αυτή την κατάσταση – η εμβληματική θέση περί εγγυημένου επιπέδου αξιοπρεπούς διαβίωσης είναι μια κάποια λύση, εάν εφαρμοστεί.

Όσο δε αφορά στη διαχείριση του προβλήματος, η μόνη πρωτοβουλία που λαμβάνεται είναι αυτή των συσσιτίων.  Οι άστεγοι όμως δεν έχουν ανάγκη από φαγητό, αλλά από στέγη… γι’ αυτό και χαρακτηρίζονται ά-στεγοι! Τα συσσίτια, όσο κι αν έχουν κάποια αξία, στην πραγματικότητα δεν προσφέρουν στην ουσιαστική επίλυση του προβλήματος, δεν προσφέρουν στο ζήτημα της επανένταξης και του απο-στιγματισμού. Οι άστεγοι και ενγένει οι κοινωνικά αποκλεισμένοι χρειάζονται πολιτικές που θα τους βοηθήσουν να επανακοινωνικοποιηθούν, κι όχι πολιτικές συντήρησης του προβλήματός τους.

Η ΜΚΟ Κλίμακα εφαρμόζει παραδειγματικά μοντέλα. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην οργάνωση εργάζονται 160 άτομα, 50 εκ. των οποίων είναι πρώην «επωφελούμενοι» οι οποίοι και απο-περιθωριοποιήθηκαν και απο- στιγματίστηκαν μέσω των πρακτικών της οργάνωσης.

Αναφέρω ενδεικτικά:
Οι άστεγοι της ΚΛΙΜΑΚΑΣ στο πλαίσιο της ΚΟΙΣΠΕ (Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί περιορισμένης ευθύνης) εργάζονται στην ανακύκλωση χαρτιού – συλλέγουν το χαρτί από επιλεγμένα σημεία. Έχει ενδιαφέρον, βέβαια, να σημειώσουμε ότι μόνο με δύο ΚΕΠ έχουν συνάψει σχετικό μνημόνιο συνεργασίας – αλήθεια πόσο χαρτί οδηγείται στους σκουπιδοντενεκέδες από τα χιλιάδες γραφεία της δημόσιας διοίκησης;

Παράλληλα η ΚΟΙΣΠΕ διατηρεί εστιατόριο στον Βοτανικό, «Το Άλλο», όπου δουλεύουν ψυχικά ασθενείς. Το «Άλλο» δεν διαφέρει σε τίποτα από ένα οποιοδήποτε εστιατόριο. Επίσης προσφέρει υπηρεσίες catering σε εξαιρετικά χαμηλό κόστος – βέβαια, ουδέποτε προσέφυγε σε αυτό κάποιος δημόσιος φορέας!

Τέλος, η Κλίμακα διατηρεί μια άτυπη τράπεζα δανεισμού, τύπου Grameen, η τράπεζα των φτωχών. Με την τράπεζα αυτή, ο Μουσταφά, Έλληνας μουσουλμάνος που είχε βρεθεί στο περιθώριο όταν του χάλασε το τρίκυκλο, κατάφερε να αγοράσει καινούργιο. Πλέον, έχει αποπληρώσει το δάνειο και έχει επανενταχθεί πλήρως.

Το μοντέλο της Γερμανίας
Στη Γερμανία μία από τις πολιτικές που εφαρμόζουν είναι η γνωστή ως one-euro job. Οι εργαζόμενοι του ενός ευρώ είναι συνήθως άποροι και κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες που λαμβάνουν επίδομα πρόνοιας, αλλά παραλλήλως τους παρέχεται η δυνατότητα να εργάζονται στο δήμο (π.χ. ως οδοκαθαριστές) λαμβάνοντας ένα ή δύο ευρώ την ώρα για διάστημα όχι μεγαλύτερο των 30 ωρών το μήνα επί 6-9 μήνες. Με τον τρόπο αυτό επανακοινωνικοποιούνται στην αγορά εργασίας και το σημαντικότερο… επανεκτιμούν τον εαυτό τους.  

Η λύση στο πρόβλημα δεν είναι η φιλανθρωπία, ούτε τα συσσίτια. Μέχρις ότου πάντως αναλάβει πρωτοβουλίες η πολιτεία, εμείς οι ίδιοι, ως πολίτες, θα μπορούσαμε να κάνουμε πολλά.
Αυτός που θα ήθελε να βοηθήσει, για παράδειγμα, θα μπορούσε να κινητοποιηθεί στη γειτονιά του σε επίπεδο τοπικών συμβουλίων. Έχει σημασία να γνωρίζουμε ποιοι είναι οι άστεγοι στη γειτονιά μας, και κυρίως ποιοι είναι οι οιονεί άστεγοι, ώστε να μπορούμε να παρέμβουμε προληπτικά. Θα μπορούσε κανείς να ασκήσει πιέσεις στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, το δήμο της περιοχής του, ώστε να λειτουργήσουν και να εξορθολογιστούν οι δομές πρόνοιας. Θα μπορούσε να δίνει όχι χρήματα, αλλά «δουλειά». Ακόμα και το 1 ευρώ έχει σημασία να το έχει κερδίσει ο άστεγος και ο κοινωνικά αποκλεισμένος από το να του έχει χαριστεί ωσάν να είναι επαίτης. Και κάπου εδώ σας παραπέμπω στη συμπεριφορά των συνανθρώπων μας που πουλάνε στο δρόμο λουλούδια, στιλό, χαρτομάντιλα και ό,τι άλλο. …όταν επιμένουμε να δώσουμε τα πενήντα λεπτά χωρίς να πάρουμε το χαρτομάντιλο ή το λουλούδι και εκείνοι πεισματικά αρνούνται… είναι ζήτημα αξιοπρέπειας. Το τελευταίο φρούριο. Εάν το χάσουν κι αυτό, θα τα έχουν χάσει όλα.